O myśleniu krytycznym

2022-05-12 1631 słów 8 minuty

Wprowadzenie

Ostatnio prowadzę zajmujące rozmowy z moimi nastolatkami. Filozofujemy na wiele różnych tematów. Jednym z ostatnich rozważanych przez nas zagadnień było myślenie krytyczne.

Podczas porannego pieczenia bułeczek posłuchałam wykładu dotyczącego umiejętności krytycznego myślenia Study skills Workshop 05 - Critical Thinking Skills i pomyślałam, że warto się na chwilę zatrzymać nad problemem: co to jest myślenie krytyczne? Jak je praktykować?

Zakres

Ten wpis to zbiór luźnych notatek z wspomnianego wykładu oraz kilka moich refleksji. Znajdują się tu:

luźne definicje “krytycznego myślenia” podane przez wykładowców akademickich (przytoczone we wspomnianym wykładzie)
definicje z wikipedii, odnośniki do stron zajmujących się krytycznym myśleniem
cechy osoby myślącej krytycznie
przedstawienie modelu myślenia Blooma
strategie, które można zastosować, aby trenować myślenie krytyczne
schemat krytycznej wypowiedzi pisemnej (esej, rozprawka)
lista pytań, na jakie w takim eseju można/należy odpowiedzieć
dwie metody notowania krytycznego
lista programów pomocnych w prowadzeniu notatek

Zaczynajmy!

Czym jest krytyczne myślenie?

Opinie

Na początku wykładu przedstawione są opinie wykładowców, którzy próbują zdefiniować pojęcie “myślenie krytyczne” (w kontekście pisania esejów naukowych na uczelni). W ich definicjach pojawiają się następujące określenia:

krytyczne myślenie to zadawanie pytań, badanie granic poznania, zaciekawienie dotyczące tego, dlaczego widzimy świat w określony sposób
pozwala jasno i precyzyjnie zdefiniować, czego szukamy, czego chcemy się dowiedzieć o świecie i dlaczego chcemy to wiedzieć; wymaga posiadnnia (czy przejawiania) krytycznej refleksyjności nad stanem obencej wiedzy
zdolność rozróżniania i oceniania źródeł (podstawowych - głównych oraz źródeł wtórnych); zdolność ustalenia, czy zadane pytanie już posiada pełną odpowiedź, czy należy prowadzić dalsze badania; zdolność krytycznej oceny własnej pracy naukowej
umiejętność “rozprawienia się” ze złożonością problemu: zestawienia ze sobą różnych perspektyw, radzenie sobie z niejednoznacznoścami czy lukami bądź brakiem wiedzy na jakiś temat
umiejętność ciągłego zadawania pytań na temat tego, co i jak robisz; umiejętność przeprowadzenia syntezy, podsumowania poznanych zagadnień, przedstawienia własnych wniosków
zdolność przekonującego, poprawnego przedstawienia argumentów czy tez, które prowadzą do dalszych, ważnych pytań; dostrzeganie związków z innymi źródłami
What is critical thinking?
- the ability to reflect sceptically
- the ability to think in a reasoned way

Definicje

Definicja krytycznego myślenia w polskiej Wikipedii jeszcze nie istnieje. Hasło “Critical thinking” w Wikipedii angielskiej posiada długi artykuł rozpoczynający się od stwierdzenia:

Critical thinking is the analysis of available facts, evidence, observations, and arguments to form a judgment. (Myślenie krytyczne to analizowanie dostępnych faktów, dowodów, obserwacji i argumentów w celu sformułowania osądu).

Jednak w drugim zdaniu pojawia się zastrzeżenie:

The subject is complex; several different definitions exist, which generally include the rational, skeptical, and unbiased analysis or evaluation of factual evidence. (Temat jest złożony; istnieje wiele różnych definicji, które w ogólności zakładają racjonalną, sceptyczną i obiektywną analizę bądź ocenę faktycznych dwodów.)

Interesującą różnorodność definicji przytacza w polskim portalu criticalthinking.pl jego twórca, p. Marcin Będkowski. Jedną z nich - tę, która najbardziej przypadła mi do gustu - przytaczam poniżej:

Refleksyjne myślenie jest czynnym, wytrwałym i uważnym rozważaniem jakiegoś przekonania lub przypuszczalnej formy wiedzy – ze względu na podstawy, na których się opiera, oraz dalszych wniosków, do których doprowadza. John Dewey

Konsekwencje

myślenie krytyczne jest aktem woli
wymaga wytrwałości i uwagi - głęboko angażuje intelektualnie
dotyczy wnikliwego badania podstaw, fundamentów, przyczyn (“dlaczego?”)
zachęca do wyciągania wniosków i konstruowania kolejnych tez (“co z tego wynika?”) zgodnie z zasadami logiki

Nie można myśleć krytycznie przez cały czas - jest to cznność zbyt angażująca i wobec tego wykonujemy ją tylko “czasami”. Co do zasady, a może raczej: z natury nasze myślenie jest pobieżne, skrzywione, pełne uproszczonych sądów (przesądów). To, jaki jest rozmiar niedoskonałości ludzkiego myślenia uświadomiłam sobie podczas lektury “Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym” Daniela Kahnemana (którą to książkę bardzo serdecznie polecam).

Człowiek myślący krytycznie

Według cytowanej na wspomnianej wyżej stronie Lindy Elder człowiek myślący krytycznie posiada pewne charakterystyczne cechy:

podejmuje starania, by żyć racjonalnie, rozsądnie, w sposób empatyczny
jest wrażliwy na zawodną naturę ludzkiego myślenia
używa narzędzi intelektualnych pozwalających analizować, oceniać i poprawiać sposób, w który myślą
rozwijaj cnoty: uczciwości, pokory, życzliwości, empatii, poczucia sprawiedliwości i zaufania do rozumu

Moja refleksja: człowiek myślący krytycznie to osoba realizująca w praktyce pewne zasady filozofii stoickiej, w której te właśnie cnoty (szczególnie poczucie sprawiedliwości, pokora, uczciwość oraz refleksyjność) są często podkreślane.

O myśleniu

Aby lepiej myśleć, warto wiedzieć, że myślenie jest umiejętnością, którą można nabyć, trenować i doskonalić.

Umiejętności związane z myśleniem zostały ułożone według stopnia trudności (taksonomia Benjamina Blooma). Te najmniej wymagające, najprostsze znajdują się na samym dole “piramidy myślenia”; wyżej położone umiejętności są coraz trudniejsze, bardziej wymagające intelektualnie, wymagające dodatkowych umiejętności.

I tak, rozpoczynając od samego dołu, można wyodrębnić (na podstawie slajdu z wykładu):

pamiętanie / wiedza (odzyskiwanie, lokalizowanie, znajdowanie, rozpoznawanie, opisywanie, nazywanie, wymienianie w punktach)
rozumienie (interpretacja, podsumowywanie, wnioskowanie, parafraza, klasyfikacja, porównywanie, wyjaśnianie, podawanie przykładów)
zastosowanie (implementacja, użycie, wykonanie)
analiza (porównywanie, organnizacja, rozdzielanie na podzagadnienia, tworzenie struktury)
ocenianie / synteza (tworzenie hipotez, krytykowanie, osądzanie, testowanie, wykrywanie)
tworzenie (projektowanie, planowanie, odkrywanie, wynalazczość)

Choć teoretyczne modele są interesujące, to przecież warto się zastanowić nad tym…

Jak poprawić swoje umiejętności

Teoretyczne rozważania i definicje nie są czymś, co ma bezpośrednie przełożenie na nasze życie. Uważam, że podczas analizowania dowolnej idei związanej z rozwojem zdolności intelektualnych należy odnaleźć wskazówki pozwalające w jakiś sposób te zdolności rozwinąć.

Większość tekstów dotyczących myślenia krytycznego, na jakie natknęłam się w internecie, dotyczy prac badawczych, esejów naukowych bądź studiowania. Oczywiste jest jednak dla mnie, że zdolność krytycznej analizy przydaje się w dużo szerszych (i przez to może bardziej interesujących) kontekstach:

podczas czytania bądź oglądania wiadomości
podczas rozmów ze współpracownikami
podczas przeglądania dokumentacji technicznej biblioteki/języka/framworku
podczas analizowania umów, informajci handlowych, tekstów urzędowych, aktów prawnych
podczas czytania kodu źródłowego (bądź, w sytuacji skrajnej, debugowania)

Jak to zrobić? Jak stać się osobą myślącą krytycznie? Jakie umiejętności należy posiąść i jak je ćwiczyć?

Strategie

Zadawaj pytania

co wiem już teraz?
skąd to wiem?
czego próbuję się dowiedzieć?
czego próbuję dowieść?
co mną powoduje?
co widać, a czego nie widać?
dlaczego chcę ten temat zbadać?

Zdrowy rozsądek to nie wszystko

Większość ludzi posiada tzw. zdrowy rozsądek, a przecież robi mnóstwo głupich rzeczy (z pewnością rozumiecie, o czym mówię).

przyjrzyj się swoim opiniom, ocenom, uczuciom
zapytaj: dlaczego tak uważam? dlaczego tak się czuję?
posłuchaj swoich emocji (i analizuj pojawiające się poczucie presji, przynaglenia, winy, wdzięczności - może właśnie zamierzasz podjąć działanie na podstawie odruchu, zwyczaju; może ktoś tobą manipuluje)
ważne decyzje, szczególnie te, które jawią się jako “niecierpiące zwłoki” (😂) spróbuj - jeśli tylko jest to możliwe - świadomie odsunąć w czasie po to, aby dać sobie czas na myślenie

Pamiętaj o słabościach

dowiedz się, czym są błędy poznawcze(PL, EN)
pracuj nad nawykiem powstrzymywania się od działania i daj sobie czas na - nawet którkie - zdanie sobie sprawy z niedoskonałości własnego osądu oraz przejrzenie dostępnych opcji
jeśli wyciągasz wnioski, rób to ostrożnie: stosuj zasady logiki

Dużo czytaj

będziesz się dobrze bawić, rozwiniesz wyobraźnię, nauczysz się skupienia
rozwiniesz swoje umiejętności w dziedzinach, które Cię interesują

Dużo pisz

umiejętność wyrażania myśli na piśmie stanowi świadectwo tego, że w ogóle umiesz myśleć
spróbuj raz na jakiś czas opisać (albo przynajmniej głęboko przemyśleć) jakiś interesujący problem
przekazuj swoje myśli w sposób systematyczny, zgodnie z pewnymi zasadami (patrz poniżej)

Pisanie krytyczne (esej, rozprawka)

Oto schemat wypowiedzi pisemnej, który może pomóc podczas formułowania i przedstawiania argumentów:

Opis: wprowadzenie, tło dla podawanych informacji podawane po to, aby lepiej wyobrazić siie problem/temat. Pytania: co, kto, gdzie, kiedy.

o czym to jest?
jaki jest kontekst, sytuacja?
jaki jest główny problem bądź rozważane zagadnienie?
gdzie ma ono miejsce?
kogo to dotyczy?
kogo to może dotknąć?
kto może zostać zaangażowany później?
kto może być zainteresowany?
gdzie się to wydarza?

Analiza: badanie zależności między częściami a całością; możliwe sytuacje, reakcje, alternatywy. Pytania: dlaczego, jak, co, jeśli.

dlaczego ten argument/teoria/sugestia/rozwiązanie?
dlaczego nie inny/a/e?
dlaczego to się stało/pojawiło?
dlaczego coś zostało zrobione?
jak jeden czynnik wpływa na pozostałe?
jak części wiążą się z całością?
jak to działa w teorii? w praktyce? w tym kontekście?
co jeśli to jest błędne? czy są jakieś alternatywy?
co jeśli będzie probelem?
co się stanie, jeśli jakiś czynnik dodamy/zmienimy/usuniemy?

Ocena: możliwe rezultaty, rozwiązania, wnioski, rekomendacje. Pytania: co z tego wynika, co dalej

co myślę na ten temat?
co o tym mogę powiedzieć od siebie? dlaczego?
czy to jest przekonujące?
co to wszystko znaczy?
jakie są istotne wnioski?
jakie są znaczące, ważne rezultaty?
na czym polega znaczenie tych rozwiązań?
czego można się nauczyć?
co należy rozważyć w następnej kolejności?
co można teraz zrobić?
gdzie jeszcze można tę wiedzę/rozwiązanie zastosować?

(na podstawie “Learning Development”, University od Plymouth, 2006)

Czytanie krytyczne

Kolejną ważną umiejętnością jest uważne czytanie. Oto kilka pytań prowadzących do lepszego, głębszego, bardziej “rozumiejącego” czytania publikacji naukowych:

jaki jest cel mojego czytania?
co jeszcze napisał ten autor?
czy wcześniej czytała/em coś podobnego?
czy tekst jest aktualny?
czy jest istotny?
jak sądzę (w oparciu o moją dotychczasową wiedzę), jakich argumentów użyje autor?
jakie są możliwe kontrargumenty albo odmienne podejścia?
czy użyto właściwej metodologii? jakiej i dlaczego takiej?

Notowanie krytyczne

Krytyczne odnoszenie się do poglądów innych osób bądź do własnego - wcześniejszego - rozumienia pewnych zagadnień jest dużo łatwiejsze wówczas, gdy zbudowaliśmy w umyśle obraz czy mapę tych poglądów wraz z zależościami, wnioskami, tezami wspierającymi i przeczącymi itd. W takim budowaniu bardzo pomagają konsekwentnie prowadzone notatki.

Istnieje wiele różnych sposobów notowania dostosowanych do rodzaju wiedzy, dziedziny, wieku osoby notującej, celu tworzenia notatyek, etapu edukacyjnego itd.

Wśród nich na uwagę zasługują dwie:

Dlaczego?

ich efektywność została zbadana naukowo
posiadają wielu zwolenników zarówno w świecie nauki (np. Morgan - notetaking - studentka opowiada o sposobie notowania na potrzeby studiów PhD) jak i literatury czy dziennikarstwa (Ryan Holliday notetaking, Ryan about reading like a pro)
istnieje wiele gotowych programów komputerowych wspomagających w tworzeniu notatek

Programy

Warto spróbować różnych systemów i zobaczyć, który z nich się sprawdzi. Osobiście od wielu lat używam i polecam vimwiki, choć ostatnio rozważam też inne opcje.

Linki

składniki myślenia krytycznego 5 essential components of critical thinking
kanał https://www.youtube.com/user/PhilosophyFreak/playlists
strategie nauki myślenia krytycznego: https://interviewme.pl/blog/myslenie-krytyczne

Spis treści